عسل از دیرباز به عنوان غذایی سالم و شفابخش شناخته شده است اگرچه در دیدگاه عموم مردم عسل، اصلی ترین محصول زنبور عسل است ولی باید اذعان کرد که فایده اصلی زنبور عسل نقش بی‌بدیل آن درگرده افشانی است و می‌توان گفت که بقای حیات در زمین به‌ویژه غذای انسان‌ها منوط به وجود زنبورهاست به‌طوری‌که سازمان جهانی کشاورزی و غذا (FAO)  بیستم ماه می را روز جهانی زنبور عسل  نامگذاری کرده است. علاوه براین گردش مالی مشتقات زنبور عسل و عسل بسیار بیشتر از گردش مالی عسل هست اثرات چشمگیر  محصولات جانبی عسل در تغذیه و بهداشت بر کسی پوشیده نیست محصولاتی مانند موم، بره موم، ژله رویال، زهر زنبور، نان زنبور و غیره جایگاه ارزنده‌ای را در تأمین مواد اولیه  غذایی، دارویی وبهداشتی دارند. طبق آخرین آمارهای رسمی در دنیا بیش از 90 میلیون کلنی زنبورعسل مدیریت میشود که ایران با دارا بودن بیش از هفت میلیون پانصد هزار کلنی  زنبورعسل جایگاه چهارم را در دنیا دارد

طبق آمار رسمی فائو در سال ۲۰۲۳  بالغ بر۱/۹ میلیون تن عسل در دنیا تولید شده است. بزرگترین تولید کننده عسل در جهان چین است که با تولید ۴۸۶ هزار تن عسل مقام اول را به خود اختصاص داده است. ترکیه با تولید ۹۶ هزار تن عسل مقام دوم ایران با تولید ۷۷ هزار تن عسل مقام سوم آرژانتین با تولید ۷۱ هزار تن عسل مقام چهارم اوکراین با تولید ۶۸ هزار تن عسل مقام پنجم هند با تولید ۶۶ هزار تن عسل مقام ششم روسیه با تولید ۶۴ هزار تن عسل مقام هفتم مکزیک با تولید ۶۲ هزار تن عسل مقام هشتم آمریکا با تولید ۵۷ هزار تن عسل در مقام نهم و برزیل با تولید ۵۵ هزار تن عسل در مقام دهم این رده‌بندی قرار گرفتند.

علیرغم داشتن جایگاه سوم در تولید متاسفانه جایگاه و سهم ایران از بازار جهانی عسل بسیار نازل و در خور توجه و نیازمند آسیب شناسی است این نوشتار سعی برآن دارد که ضمن تبیین مزیت‌های نسبی کشور در تولید عسل و محصولات جانبی،به بررسی بازار‌های جهانی به ویژه بازار اتحادیه اروپا به عنوان دومین وارد کننده بزرگ عسل و همچنین جستجوی راههای ارتقاء سهم ایران از بازار‌های جهانی بپردازد.

وضعیت کشور ایران در تولید عسل چگونه است؟

کشور ما به‌دلیل داشتن شرایط اقلیمی متفاوت و نواحی رویشی منحصربفرد، دارای پوشش گیاهی متنوع است به همین دلیل عسل‌های تولید شده در ایران از کیفیت و تنوع بسیار بالایی برخوردار است، با این وجود سهم عسل ایران در بازارهای جهانی در مقایسه با میزان تولید سالانه بسیار ناچیز است و در سال‌های مختلف میزان صادرات عسل بین 2 تا 5 هزار تن متغیر بوده است و لزوم برنامه ریزی‌های دقیق در جهت صادارات 15 تا 20 هزار تن از عسل تولیدی یکی از راهکارهای مهم جهت ساماندهی و توسعه پایدار پرورش زنبور عسل است . نیل به این هدف مستلزم اعمال مدیریت جامع با رویکرد سیستمی به ویژه مبتنی بر مدیریت زنجیره ارزش عسل با سه محور ارتقاء کیفیت، کاهش قیمت تمام شده و همچنین ایجاد ارزش افزوده بیشتر است.

آموزش زنبورداران و فرآوری کنندگان جهت ارتقاء کیفیت و کاهش ضایعات به ویژه کاهش مانده‌های غیر مجاز نظیر انواع آنتی‌بیوتیک‌ها و سموم کنترل اقات و بیماریهای زنبور در کنار مدیریت بازاریابی از بنیادی ترین اقدامات در این راستا است.

تولید عسل در کشور را می توان در سه گروه دسته بندی کرد:

عسل طبیعی: این محصول از طریق فعالیت مستقیم زنبور وا استفاده از شهد گل  گیاهان تولید می‌شود که حاوی انواع ویتامین‌ها،املاح و اسید امینه‌های ضروری و مفید است.

عسل تغذیه‌ای

در پرورش صنعتی زنبور عسل ‌زنبوردارها برای تقویت کلنی اقدام تغذیه زنبور با شربت شکر می‌کنند در عین‌حال زنبور‌ها شهد انواع گل در محیط و حوزه زنبورستان را به عسل تبدیل می‌کنند است. این نوع عسل بسته به میزان شهد گلها و تغذیه و نحوه مدیریت کلنی از کیفیت متفاوتی برخوردار می باشد.

عسل صنعتی

هیچ ارتباطی با زنبوردار و زنبورعسل ندارد و توسط یکسری افراد سودجو در کارگاه‌های غیرمجاز و غیربهداشتی و گاها توسط یکسری واحد‌های مجاز متخلف تولید و بسته‌بندی می‌شوند.

متأسفانه از دیدگاه عموم عسل سالم عسلی هست که مستقیماً توسط زنبور‌دار یا در مغازه‌ها به‌صورت فله و یا در بسته‌بندی‌های بدون مشخصات عرضه می شود فقدان سیستم نظارتی برروی این شیوه تولید و توزیع در بسیاری از مواقع خسارت‌های  جبران‌ناپذیری را بر سلامتی مصرف‌کنندگان تحمیل می‌کند کنترل مانده‌های غیر مجاز آنتی‌بیوتیک‌ها، سموم کنترل آفات و بیماری‌ها، و به‌ویژه میزان شاخص HMF عوامل موجده بسیاری از بیماری‌ها از جمله انواع سرطان و بیماری‌های خودایمنی است  لذا تهیه عسل از شرکت‌های فرآوری و بسته‌بندی کننده عسل به‌ویژه عسل شناسنامه‌دار حائز اهمیت زیاد است.

مزیت‌های نسبی کشور در تولید عسل

شرایط اکولوژیکی مناسب و غنای گونه‌های گیاهی مولد شهد و گرده باعث شده است که فلات ایران موطن دو گونه زنبورعسل جنس Apis  باشد. زنبورعسل کوچک Apis florea  که سهم بسزایی در گرده‌افشانی گیاهان زراعی نواحی جنوبی کشور ایفا نموده و عسل آن به‌صورت کلنی‌های وحشی برداشت و به فروش می‌رسد و زنبورعسل معمولی ایران Apis mellifera meda که بومی رشته کوه البرز و مناطق مرکزی ایران می‌باشد و سهم عمده ای در تولید عسل ایران دارد.

از حدود ۹۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده در فلور گیاهان ایران بیش از ۱۰۰۰ گونه سهم زیادی در تأمین منابع شهد و گرده کلنی‌های زنبورعسل دارند و در این بین تعدادی از این گونه‌ها به جهت شهد فراوان و تراکم و سطح پراکنش بسیار مطلوب در کشور از جایگاه ویژه ای در صنعت زنبورداری ایران و تولید عسل برخوردار هستند و امکان تولید عسل تک گل وجود دارد.

با توجه به تنوع گونه‌ای بالای گیاهان مولد شهد در حدود ۷۰ درصد عسل‌های تولیدی در ایران به‌صورت چندگل بوده و در حدود ۳۰ درصد از این عسل‌ها با توجه به غالبیت یک گونه گیاهی خاص به‌عنوان عسل تک گل شناخته میشوند. عسل‌های تک گل به این مفهوم  نیست که تنها شهد یک گیاه خاص در تولید آن عسل موثر بوده است بلکه غالبیت شهد در عسل مطرح است و معمولاً عسل‌هایی با غالبیت بیشتر از ۷۰ درصد شهد یک گیاه خاص به عنوان عسل تک گل آن گیاه شناخته می‌شود.

این عسل‌ها دارای رنگ، طعم و عطر منحصر به فردی بوده و تا حد زیادی طعم و مزه گیاه مولد شهد غالب را خواهند داشت. سهم زیادی از خواص غذایی و دارویی عسل مرتبط با گیاه یا گیاهان شهدزای مرتعی و مؤثر در تولید عسل بوده، علاوه بر این ذرات گرده گل نیز قسمتی از خواص دارویی عسل را شامل می‌شوند.

در دنیا بیش از ۳۰۰ نوع عسل تک گیاه قابل تولید است و براساس آخرین بررسی‌های علمی، در ایران بیش از ۵۵ عسل تک گیاه شاخص قابل تولید است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به عسل کنار ایرانی، عسل گون گزانگبین، عسل آویشن، عسل خارشتر، عسل مرکبات، عسل گشنیز، عسل یونجه، عسل شوید، عسل رازیانه، عسل آکاسیا، عسل لعل کوهستان و عسلک ترانگبین اشاره کرد.

تنوع و کیفیت عسل‌های تک گیاه ایران باعث شده است که ایران مرکز تنوع عسل‌های تک گیاه باشد که هریک از این عسل‌ها به لحاظ شاخص‌های حسی، کیفی و مواد موثره دارویی و درمانی خاص و منحصر به‌فرد باشند.

مزیت نسبی ایران در تولید عسل و محصولات جانبی به‌ویژه موم و بره موم و تبدیل این مزیت به یک مزیت رقابتی مستلزم بازنگری در شیوه‌های تولید، فرآوری و بسته‌بندی به منظور تولید محصولی با کیفیت برای ‌مصرف داخلی و همچنین تولید محصولاتی با استانداردهای بازارهای هدف به منظور صادرات و ارزآوری  است.

شرکت بین‌المللی گروه مانی آسیا با برند گل وردی (در زبان ترکی به مفهوم شهدی که از گل به‌دست می‌آید‌) با استفاده از بهترین و طبیعی‌ترین عسل‌های کشور،با رعایت الزامات بهداشتی و فنی و با استفاده از زیباترین و سالم‌ترین‌ بسته‌بندی‌ها  اقدام به تولید اولین عسل شناسنامه‌دار کشور با نظارت و کنترل شرکت SGS سویس در ایران نموده است‌ چشم انداز این شرکت  عرضه  شهد گلهای عطرآگین طبیعت ایران در سفره‌های جهانی است. موفقیت در این راه مستلزم یاری و همت  زنبورداران عزیز و صاحب منصب‌ها و سیاستگذاران حوزه کشاورزی است. دپارتمان‌های مدیریت زنجیره ارزش و تحقیق و توسعه شرکت بین‌المللی گروه مانی آسیا  اقدام به برنامه‌ریزی جهت تولید محصول صادراتی عسل در کشور نموده و آماده بهره‌مندی از نظرات دست‌اندرکاران و صاحبنظران پرورش زنبور عسل است.

بررسی بازارهای جهانی با تاکید بر بازار اروپا

اروپا یکی از بزرگترین بازارهای عسل در جهان است و حدود 20 درصد از کل مصرف در سراسر جهان را به خود اختصاص داده است حدود نیمی از نیاز عسل  اروپا از طریق واردات تأمین می‌گردد. این موضوع فرصت خوبی برای صادرکنندگان عسل از کشورهای در حال توسعه است.

واردات عسل اروپا در حال افزایش است

اروپا بزرگترین واردکننده عسل در جهان است و تقریباً 50 درصد از واردات عسل جهانی را به خود اختصاص داده است. در سال 2022، واردات عسل اروپا به 363 هزار تن رسید. بر اساس آمار فائو، 12 کشور از 20 کشور بزرگ واردکننده جهان اروپایی هستند: آلمان، بریتانیا (بریتانیا)، لهستان، بلژیک، اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، هلند، پرتغال، سوئیس، یونان و اتریش.

بررسی قیمت عسل وارداتی در اتحادیه اروپا حاکی از رشد متوسط 6/7 درصدی در سال از سال 2019 است. یکی از دلایل افزایش قیمت، بروز جنگ در کشور اکراین به عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی اتحادیه اروپا بود‌.

آلمان بزرگترین واردکننده عسل در اروپا است که 21 درصد از کل حجم واردات و 23 درصد از کل ارزش وارداتی را به خود اختصاص داده است. بریتانیا (14 درصد از حجم کل و 8/9 درصد از ارزش کل)، فرانسه (10 درصد از حجم کل و 11 درصد از ارزش کل) و بلژیک (11 درصد از حجم کل و 9/7 درصد از ارزش کل) دیگر کشورهای اروپایی اصلی هستند. واردکنندگان در این کشورها عسل را فرآوری کرده و در داخل و خارج از کشور می فروشند.

الزامات اجباری عسل چیست؟

رعایت  دستورالعمل عسل اتحادیه اروپا، که مهمترین قانون مخصوص عسل است، ضروری است. هدف اصلی دستورالعمل عسل حفظ خلوص عسل به عنوان یک محصول کشاورزی خام و فرآوری نشده، بو بدون  هرگونه تغییر در ترکیب شیمیایی آن است

واردکنندگان، خریداران و تولیدکنندگان اروپایی ملزم به ‌رعایت استانداردهای خاصی در سراسر فرآیندهای تولید و توزیع عسل هستند. واردکنندگان عسل از نظر قانونی بایستی  ‌عسل مورد معامله را  با استانداردهای بازاریابی اتحادیه اروپا تطبیق  و ماهیت، ترکیب و مکان یا کشور مبدا آن را به درستی شناسایی کنند. به این ترتیب، تولید‌کنندگان و صادر‌کنندگان باید الزامات خاصی از نظر قابلیت ردیابی و ایمنی مواد غذایی رعایت کنند.

دستورالعمل عسل اتحادیه اروپا

دستورالعمل (EC) 110/2001 مهمترین قانون خاص عسل است. این به‌دنبال حفظ ویژگی طبیعی عسل و محدود کردن مداخلات  غیرمسؤولانه و سوداگرانه انسانی است که می‌تواند ترکیب آن را تغییر دهد. دستورالعمل عسل اتحادیه اروپا معیارهای ترکیب عسل (برای مصرف انسان) و الزامات مرتبط را تعیین می‌کند.

«عسل خالص ‌»  و یا در ترکیب  هر محصول  با مصارف انسانی  باید  واجد شرایط زیر باشد:

دستورالعمل عسل اتحادیه اروپا عسل را به عنوان «ماده شیرین طبیعی تولید شده توسط زنبورهای Apis mellifera از شهد گیاهان یا از ترشحات قسمت‌های زنده گیاهان یا ترشحات حشرات مکنده گیاهان روی قسمت‌های زنده گیاهان» تعریف می‌کند.

آلاینده‌ها

علاوه بر این، عسل باید عاری از آلاینده‌هایی باشد که ممکن است برای سلامتی انسان خطرناک باشند. عسل وارداتی به اتحادیه اروپا باید با حداکثر محدودیت‌های باقیمانده (MRL) مطابقت داشته باشد. مقررات (EC) 470/2009 و ضمیمه‌های  مقررات (EC) 2377/90 MRLها را برای استفاده از داروهای دامپزشکی مجاز، مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، برای زنبورهای عسل تعیین می‌کنند.

باقیمانده	آمیتراز	کلرامفنیکل	کلرپرومازین	کومافوس	دی متریدازول	فلومترین	فلووالینیت کنید	مترونیدازول	رونیدازول
MRL	0.2 mg/kg	تحمل صفر	تحمل صفر	0.1 mg/kg	تحمل صفر	محدود نشده است	0.05 mg/kg	تحمل صفر	تحمل صفر

( پایگاه داده کمیسیون اروپا، وضعیت  آفت‌کش‌ها را در وب سایت خود منتشر و به‌طور منظم به روز می‌کند. در اینجا، می‌توانید تمام MRL‌های فعلی آفت‌کش‌ها را برای محصولات غذایی مطابق با  مقررات (EC) 396/2005 بررسی کنید. روی «محصولات» کلیک کنید و «عسل» (یا کد 104000) را در قسمت جستجو تایپ کنید تا MRLهای مربوط به عسل را شناسایی کنید)

جدول 1: معیارهای ترکیب عسل بر اساس دستورالعمل عسل

منبع:  کمیسیون اروپا، 2014

ویژگی	معیار
میزان فروکتوز و گلوکز (مجموع هر دو)	> 60 گرم در 100 گرم برای عسل شکوفه، یا > 45 گرم در 100 گرم برای عسل عسلک و مخلوط‌های مرتبط
محتوای ساکارز	< 5 گرم / 100 گرم *  * محدودیت‌های بالاتری برای منابع گیاهی خاص، مانند پیچ ​​امین الدوله فرانسوی، اکالیپتوس و اسطوخودوس ایجاد شده است.
میزان رطوبت	< 20%
محتوای نامحلول در آب	< 0.1 گرم در 100 گرم یا < 0.5 گرم در 100 گرم برای عسل فشرده
هدایت الکتریکی	<0.8 mS/cm یا > 0.8 mS/cm* برای عسل و عسل شاه بلوط و مخلوط * معافیت برای برخی منابع خاص گیاه شناسی، مانند درخت توت فرنگی، اکالیپتوس، هدر، بوته مانوکا و درخت چای.
اسید آزاد	کمتر از 50 میلی‌متر در هر 1000 گرم
فعالیت دیاستاز (مقیاس Schade	> 8
محتوای هیدروکسی متیل فورفورال (HMF).	< 40 میلی گرم بر کیلوگرم

الزامات کیفیت

خریداران اروپایی به‌دنبال عسل خالصی هستند که معیارهای  تعیین شده را داشته باشد و بسته به مصارف مورد نظر، طعم و ظاهر خاصی داشته باشد. واردکنندگان اروپایی معمولاً دارای الزامات کیفی سخت گیرانه تری را حتی نسبت به  قوانین اتحادیه اروپا  رعایت می کنند . به عنوان مثال، اگرچه حداکثر مقدار هیدروکسی متیل فورفورال   (HMF)   در قوانین اتحادیه اروپا   حدود 40 میلی گرم بر کیلوگرم  است ولی ‌واردکنندگان اروپایی برای عسل‌های غیر گرمسیری بجای آن معمولا  10 میلی گرم بر کیلوگرم  را می پذیرند زیرا آنها حاشیه ای برای افزایش احتمالی محتوای HMF در طول حمل و نقل، فرآوری  و ماندگاری عسل باقی می‌گذارند.

عسل اقاقیا طعم محبوب اروپایی‌ها است  است. مصرف‌کنندگان و خریداران اروپایی عسل‌های رنگ روشن و با طعم ملایم را ترجیح می‌دهند. خریداران و مصرف‌کنندگان اروپایی نیز عسل‌های مایع را به عسل‌های خامه‌ای ترجیح می‌دهند. مصرف‌کنندگان اروپایی علاقه زیادی به عسل‌های با طعم تند و تیره رنگ ‌و مخصوصاً با طعم دودی ندارند. فاکتورهای منفی دیگر محتوای HMF بالا و محتوای دیاستاز پایین است. برای جلوگیری از افزایش سطح HMF، باید عسل را از گرمای زیاد محافظت کرد‌.

الزامات برچسب زدن

خریداران اروپایی اغلب ترجیح می‌دهند عسل را برای خرده فروشی بسته‌بندی و برچسب‌گذاری کنند، زیرا مقررات برچسب‌گذاری ممکن است در هر کشور متفاوت باشد. این به آنها اجازه می‌دهد تا برچسب محصول خود را مطابق با قوانین برچسب‌گذاری محلی و به زبان محلی ایجاد کنند.

هنگام صادرات عسل، نمایش اطلاعات  مربوط به محصول و نحوه کار با آن در قسمت بیرونی بسته‌بندی بسیار مهم است. برچسب‌ها باید حاوی اطلاعات زیر باشند:

• ‌ نامی که تحت آن فروخته می‌شود؛
• ‌ وزن ناخالص و خالص؛
• ‌ تعیین بهترین تاریخ مصرف.
• ‌ هر‌گونه شرایط خاص برای نگهداری یا استفاده؛
• ‌ نام و آدرس سازنده، بسته‌بندی‌کننده یا واردکننده مستقر در اتحادیه اروپا؛
• ‌ کشور مبدا